“විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණන්ති ආවුසෝ වුච්චති. කිත්තාවතා නු ඛෝ ආවුසෝ විඤ්ඤාණන්ති වුච්චතී”ති?
“ප්රිය ආයුෂ්මතුන් වහන්ස, ‘දැනගන්නවා, දැනගන්නවා’ කියන අර්ථයෙනුයි විඤ්ඤාණය කියන්නෙ. දැනගන්නෙ මොනවාද? සැපයත් දැනගන්නවා. දුකත් දැනගන්නවා. දුක් සැප රහිත බවත් දැනගන්නවා. ප්රිය ආයුෂ්මතුන් වහන්ස, ‘දැනගන්නවා, දැනගන්නවා’ කියන අර්ථයෙනුයි විඤ්ඤාණය කියන්නෙ.” (මහාවේදල්ල සුත්තං, මූල පණ්ණාසකෝ, මජ්ඣිම නිකාය)
සංස්කාර නිසා සකස්වන්නාවූ ඵලය ලෙසද විඥානය හැඳින්වේ ( සඞ්ඛාර පච්චයා විඤ්ඤාණං).
රූපූපයං භික්ඛවේ, විඤ්ඤාණං තිට්ඨමානං තිට්ඨෙය්ය, රූපාරම්මණං රූපප්පතිට්ඨං නන්දූපසේචනං වුද්ධිං විරූළ්හිං වේපුල්ලං ආපජ්ජෙය්ය. වේදනූපයං වා භික්ඛවේ, විඤ්ඤාණං ....(පෙ).... සඤ්ඤූපයං වා භික්ඛවේ, ....(පෙ).... සංඛාරූපයං වා භික්ඛවේ, විඤ්ඤාණං තිට්ඨමානං තිට්ඨෙය්ය, සංඛාරාරම්මණං සංඛාරප්පතිට්ඨං නන්දූපසේචනං වුද්ධිං විරූළ්හිං වේපුල්ලං ආපජ්ජෙය්ය. (බීජ සුත්තං, ඛන්ධක වග්ගෝ, සංයුත්ත නිකාය)
පින්වත් මහණෙනි, මේ විඤ්ඤාණය තිබුණොත් තිබෙන්නේ රූපයෙහි බැසගෙනයි. රූපය අරමුණු කොටගෙනයි. රූපයෙහි පිහිටාගෙනයි. නන්දිරාගයෙන් තෙත් කරමිනුයි. එතකොට විඤ්ඤාණය වර්ධනය වෙනවා. දළුලා වැඩෙනවා. විපුල බවට පත්වෙනවා. පින්වත් මහණෙනි, මේ විඤ්ඤාණය තිබුණොත් තිබෙන්නේ වේදනාවෙහි බැසගෙනයි. වේදනාව අරමුණු කොටගෙනයි. වේදනාවෙහි පිහිටාගෙනයි. නන්දිරාගයෙන් තෙත් කරමිනුයි. එතකොට විඤ්ඤාණය වර්ධනය වෙනවා. දළුලා වැඩෙනවා. විපුල බවට පත්වෙනවාපින්වත් මහණෙනි, මේ විඤ්ඤාණය තිබුණොත් තිබෙන්නේ සඤ්ඤාවෙහි බැසගෙනයි සඤ්ඤාව අරමුණු කොටගෙනයි. සඤ්ඤාවෙහි පිහිටාගෙනයි. නන්දිරාගයෙන් තෙත් කරමිනුයි. එතකොට විඤ්ඤාණය වර්ධනය වෙනවා. දළුලා වැඩෙනවා. විපුල බවට පත්වෙනවා. පින්වත් මහණෙනි, මේ විඤ්ඤාණය තිබුණොත් තිබෙන්නේ සංස්කාරවල බැසගෙනයි. සංස්කාර අරමුණු කොට ගෙනයි. සංස්කාරවල පිහිටා ගෙනයි. නන්දිරාගයෙන් තෙත් කරමිනුයි. එතකොට විඤ්ඤාණය වර්ධනය වෙනවා. දළුලා වැඩෙනවා. විපුල බවට පත්වෙනවා.
පින්වත් මහණෙනි, යම් කෙනෙක් මේ විදිහට කියන්න පුළුවනි. ‘මම රූපයෙන් තොරව වේදනාවෙන් තොරව සඤ්ඤාවෙන් තොරව සංස්කාරවලින් තොරව විඤ්ඤාණයේ පැමිණීමක් හරි, යෑමක් හරි, චුත වීමක් හරි, ඉපදීමක් හරි, වර්ධනයක් හරි, දළුලා වැඩීමක් හරි, විපුල බවට පත්වීමක් හරි පණවන්නෙමි’යි කියලා. නමුත් ඒක සිදුවෙන දෙයක් නම් නොවෙයි.
පින්වත් මහණෙනි, ඉදින් භික්ෂුවට රූපධාතුව කෙරෙහි තිබෙන රාගය ප්රහීණ වෙනවා නම්, රාගය ප්රහීණ වීම නිසයි පැවැත්ම පිණිස තිබුණ අරමුණ සිඳිලා යන්නේ. එතකොට විඤ්ඤාණයට පිහිටා සිටින්නට තැනක් නැතිව යනවා. පින්වත් මහණෙනි, ඉදින් භික්ෂුවට වේදනා ධාතුව කෙරෙහි තිබෙන රාගය ප්රහීණ වෙනවා නම් රාගය ප්රහීණ වීම නිසයි පැවැත්ම පිණිස තිබුණ අරමුණ සිඳිලා යන්නේ. එතකොට විඤ්ඤාණයට පිහිටා සිටින්නට තැනක් නැතිව යනවා. පින්වත් මහණෙනි, ඉදින් භික්ෂුවට සඤ්ඤා ධාතුව කෙරෙහි තිබෙන රාගය ප්රහීණ වෙනවා නම් රාගය ප්රහීණ වීම නිසයි පැවැත්ම පිණිස තිබුණ අරමුණ සිඳිලා යන්නේ. එතකොට විඤ්ඤාණයට පිහිටා සිටින්නට තැනක් නැතිව යනවා. පින්වත් මහණෙනි, ඉදින් භික්ෂුවට සංස්කාර ධාතුව කෙරෙහි තිබෙන රාගය ප්රහීණ වෙනවා නම්, රාගය ප්රහීණ වීම නිසයි පැවැත්ම පිණිස තිබුණ අරමුණ සිඳිල යන්නේ. එතකොට විඤ්ඤාණයට පිහිටා සිටින්නට තැනක් නැතිව යනවා.පින්වත් මහණෙනි, ඉදින් භික්ෂුව විඤ්ඤාණ ධාතුව කෙරෙහි තිබෙන රාගය ප්රහීණ වෙනවා නම්, රාගය ප්රහීණ වීම නිසයි පැවැත්ම පිණිස තිබුණ අරමුණ සිඳිලා යන්නේ. එතකොට විඤ්ඤාණයට පිහිටා සිටින්නට තැනක් නැතිව යනවා. පිහිටා සිටින්නට තැනක් නැති විඤ්ඤාණය දළුලා වැඩෙන්නෙ නෑ. විශේෂයෙන් සකස් වෙන්නෙ නෑ. නිදහස් වෙනවා. නිදහස් වීම නිසා විරාගය තුළ පිහිටනවා. විරාගය තුළ පිහිටා තිබීම නිසා සතුටක් ඇතිවෙනවා. සතුට නිසා කම්පාවක් නෑ. අකම්පිතව සිටිමින් තමා තුළම පිරිනිවී යනවා. ‘ඉපදීම ක්ෂය වුණා. බඹසර වාසය සම්පූර්ණ කළා. නිවන සඳහා කළ යුතු දේ කළා. නැවත වෙන කිසි භවයක උපතක් නැතැ’යි අවබෝධ කරගන්නෙවා.
